Geleneksel Türk çini ve porselen sanatını canlandırmak amacıyla 1890’lı yılların başında, Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) tarafından Yıldız Sarayı’nın bahçesine “Yıldız Çini Fabrika-i Hümâyûnu” adıyla bir porselen fabrikası kurulmuştur. 1894 yılındaki depremde büyük ölçüde zarar gören fabrika, aynı yıl içinde İtalyan Mimar Raimondo D’Aronco’ya yeniden yaptırılmıştır. Avrupa saraylarına bağlı porselen işletmeleri emsalinde Saray’a bağlı bir birim olarak kurulan bu fabrikayla saray ve kasırların porselen ihtiyacının karşılanması, ayrıca üretilen porselen eşyaların dünyaya Osmanlı ve Sultan II. Abdülhamid kimliğiyle tanıtılması hedeflenmiştir. Fabrikanın ürün yelpazesi büyük boyutlu dekoratif vazolardan sofra porselenlerine, kahve ve yazı takımlarına kadar yayılmıştır. Ürünler öncelikli olarak son dönem saray, köşk ve kasırların dekorasyonunda yer almış; bazı özel parçalar yabancı hanedanlara armağan olarak sunulmuştur. Yıldız Çini Fabrika-i Hümâyûnu’nda üretilen eserlerin tümünde fabrikanın orijinal amblemi olan ay-yıldız damgası bulunmaktadır. Damganın hemen altında, fabrikanın kuruluş yılı ve eserin hangi yılda üretildiği yazılıdır. Yıldız porselenlerinde görülen natüralist üslupta yapılmış, dönemin mimarisini ve çevre düzenlemesini tasvir eden eserler eşsiz bir belge niteliği taşımaktadır. 1909’da Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle üretimi durdurulan fabrika, 1910 yılında Müze-i Hümâyûn Müdürlüğüne bağlandıktan sonra Osman Hamdi Bey’in girişimleriyle yeniden üretime geçmiş ve 1920 yılında İstanbul’un işgal edilmesine dek faaliyetini sürdürmüştür. 1959 yılında Sümerbank’a devredilerek “Yıldız Porselen Sanayi Müessesesi” adını alan fabrikada yemek takımları, duvar panoları ve dekoratif ürünlerin üretimine başlanmıştır. 1994’te Sümer Holding’in özelleştirilmesinin ardından 1995 yılında TBMM Millî Saraylar Daire Başkanlığı’na, 2018 yılında ise T.C. Cumhurbaşkanlığı bünyesindeki Millî Saraylar Başkanlığına bağlanmıştır. Yıldız Çini ve Porselen Fabrikası, müze-fabrika kimliğiyle bir yandan günümüz insanının beğenisine yönelik porselen eşya üretimini sürdürürken öte yandan geleneksel motiflerden esinlenerek yaptığı duvar tabakları, şekerlik, vazo, kahve-çay takımları gibi ürünlerle bir dönem estetiğinin daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlayacak projeler geliştirmektedir. Bu nadide eserler, Fabrika Mağazası ve Millî Saraylar mağazalarında satışa sunulmuştur. Yıldız Çini ve Porselen Fabrikasını Yıldız Çini ve Porselen Fabrika Müdürü Şerife Tuba Uzun Araştırmacı-Yazar Alaaddin Aladağ'a anlattı.
Tuğba Uzun kimdir? Kısaca hayat hikâyenizden bahsedebilir misiniz?
1982 Amasya doğumluyum. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Çini İşlemeciliği ve Anadolu Üniversitesi İşletme bölümü mezunuyum. 2003 yılında Yıldız Çini ve Porselen fabrikasında el dekorcu olarak göreve başladım. Şu an 2019 yılında görevlendirildiğim Fabrika Müdürlüğü görevini yürütmekteyim.
Yıldız Porselen Fabrikası’nın tarihi hakkında bize biraz bilgi verebilir misiniz? Fabrikanın kuruluş amacı neydi?
Geleneksel Türk çini sanatını canlandırmak ve sarayın porselen ihtiyacını karşılamak amacıyla 1890’lı yılların başında, Sultan II. Abdülhamid (1876-1909) tarafından Yıldız Sarayı’nın dış bahçesine “Yıldız Çini Fabrika-i Hümâyûnu” adıyla kurulmuştur. Yıldız Porselen, sanayinin ve sanatın gelişmesi için atılan önemli girişimlerden birisidir. Avusturya-Macaristan, Fransa, Almanya ve Rusya gibi dünya saraylarının itibar sanat ve teknolojisi sayılan ünlü porselen fabrikalarına sahip olmaları da hiç şüphesiz Sultan II. Abdülhamid’in fabrikayı kurma sebepleri arasında gösterilebilir.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın tarihi boyunca neler değişti?
Yıldız Porselenin kuruluşundan bu yana tarihine baktığımızda çok zorlu dönemler geçirmiş olduğunu görüyoruz. Saray himayesinde kurulan fabrikaya 1959’da Sümerbank’la eklenti binalar yapılmış ve elektrikli tünel fırınlar kurularak üretim artırılmıştır. Günlük tüketime yönelik mamul ihtiyacını karşılamak için yemek takımı üretimine başlanmış, ancak bu seri üretimle II. Abdülhamit döneminin kalitesi elde edilememiştir. Sonraki yıllarda form ve dekor zenginliği ile kuruluş dönemindeki kalitesine tekrar kavuşmuştur.
Fabrikanın tarihi hakkında öne çıkan olaylar veya dönüm noktaları nelerdir?
Dönemin sanayileşme adımlarından biri olan Yıldız Çini ve Porselen Fabrikası II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi (1909) ile zorunlu olarak kapatılmıştır. Osmanlı mirası olan bu özel fabrika Birinci Dünya Savaşı (1915)yıllarında ordu için telefon ve telgraf izolatörleri üretmiştir. Daha sonraları kısa aralıklarla üretimine devam etmişse de İstanbul’un işgali ile 1920 yıllarından sonra tekrar kapatılmıştır. 1957 yıllarında atıl duran fabrika’nın ülkemizdeki porselen yemek takımı ihtiyacını karşılamak üzere yeniden açılması gündeme gelmiş ve 1959 yılında fabrikanın işletilmesi için Sümer Holding yetkilendirilmiştir. Yenilenen Fabrika “Yıldız Çini ve Porselen Sanayii Müessesesi” adı ile 1994 yılına kadar hizmet vermiştir. 1994 yılında Sümer Holdingin özelleştirilmesi ile fabrika, Türkiye Büyük Millet Meclisine bağlanmıştır. 2018 yılında ise Avrupa’daki muadili tarihi porselen fabrikalarında olduğu gibi yönetimi TC. Cumhurbaşkanlığı bünyesindeki Milli Saraylar İdaresi Başkanlığına devredilerek, porselen üretimine devam etmektedir.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın geçmişi ve kültürel miras açısından önemi nedir?
Saray baş mimarı olan Raimondo D’Aronco tarafından tasarlanıp inşa edilen Yıldız Porselen Fabrikası, mimarın üslubu’nun özgünlüğünü en iyi ifade eden yapılardan biridir. Kuruluşunda üretim için işbirliği yapılan fabrika, Avrupa porselen sanatının en önemli işletmelerinden olan Fransız Sévres Fabrikası olmuştur. II. Abdülhamid’in itibar unsuru olarak gördüğü Yıldız Porselen Fabrikası, işleyişi, mamullerinin güzelliği ve tekniğinin eşsizliğiyle dikkat çekici ve merak uyandırıcı bir sanat müessesesi olmuştur. Sultan II. Abdülhamid, Yıldız Porselen Fabrikası’nın mamullerini kendi gücünü Avrupa’ya ispatlamak ve teknikte onlardan geri kalmadığını ortaya koymak için birer araç olarak kullanmış, dünyaya olumlu bir imaj sunmayı ve varlığını göstermeyi hedeflemiştir. Osmanlı Devleti’nin teknolojik açıdan çağı yakaladığının bir göstergesi olarak uluslararası arenada tanıtılmıştır. Bu tanıtım bugün de olduğu gibi fabrikanın mamullerinin yabancı devletlerin üst düzey yetkililerine hediye olarak verilmesi ve yabancı misafirlere fabrikanın gezdirilmesi şeklindeydi.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın geçmişi hakkında bilinmeyen ilginç bilgiler var mı?
Faaliyete geçişinden iki yıl sonra olan 1894 İstanbul depremi ve 1895 yılında çıkan yangında zarar görmüş kapsamlı bir onarımdan sonra tekrar üretime geçmiştir. Yıldız Porselenin ilk yıllarında çalışan sanatçılar arasında devlet erkânının önemli şahsiyetleri ve zamanın ünlü ressamları vardı. Doğu ve batı sentezinin yer aldığı ilk üretim eserlerine baktığımızda hem Türk hem yabancı ressamların birlikte çalıştığını görüyoruz. Ayrıca Sanayi-i Nefise Mektebi’ndeki bazı öğrencilerin de Yıldız Porselen Fabrikası’nda eğitimlerini tamamlamak üzere staj yaptıkları bilinmektedir. Porselen yapımı zordur, maliyet açısından güçlü sermaye gerektirir. İlk dönem fırınları da bu açıdan önemlidir. Yüksek ısıların hassasiyetle kontrol edilmesi gerekir. İşte o dönemde porselenin çamurdan sert pişmiş ve parlak hale gelmesini sağlayan fırınlar, örme kırmızı ateş tuğlalarından oluşan, odunla ısıtılan, kubbeli, yuvarlak ve odacıklı açık ateş fırınlarıydı. İki katlı inşa edilen bu fırınların alt katında 1400 derecelik sır pişirimi, üst katında 900 derecelik bisküvi pişirimi yapılırdı. Fabrikanın 1959 yılında Sümerbank’a devredilmesiyle Osmanlı dönemi endüstriyel mirasımız korunamamış, tarihi fırınlar yıkılmış yerine elektrikli tünel fırınlar getirilmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in Yıldız Sarayı’ndan ayrılmasından sonra sarayın tasfiyesi mevzubahis olmuş, tasfiye sürecinde özellikle Abdülhamid’e ait kıymetli menkuller yanında saltanatı süresinde onun kimliğini taşıyan ve siyasi hâkimiyetinin simgesi olan Yıldız Porselen Fabrikası da kalıpların ve model örneklerinin tahrip edilmesiyle nasibini almıştır. Saray himayesinden çıkan fabrika daha sonraları maddi imkânsızlıklardan dolayı kapanmıştır.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın öne çıkan ürünleri nelerdir?
ilk imalat yıllarındaki kültürel mirasımız olan çeşitli formlardaki eşsiz eserler aynı özenle ve çeşitlilikle üretilmeye devam ediyor. Her aşamasında büyük el emeği olan bu ürünler arasında duvar tabakları, vazolar, çay ve kahve takımları, şerbetlikler, şekerlikler, avize ve abajurlar yer alır. Bunun yanı sıra mavi-beyaz İznik örneklerinden oluşan geniş bir ürün yelpazesi de bulunmaktadır.
Fabrikanızın ürünlerinde kullandığı malzemeler nelerdir?
Porselen üretimi zahmetli ve maliyetli bir üretim sürecidir. Bu süreçte kullandığımız malzemeleri genel olarak belirtmek gerekirse, porselenin oluşumunda kaolin, kuvars ve feldspat gibi hammaddeler kullanılır. Bunun yanında çamur şekillendirmede alçıdan oluşan model kalıplarımız, torna ve döküm tezgâhları, doğalgazlı porselen pişirim fırınları mevcuttur. Dekorda aşamasında, samur fırçalar, solvent bazlı 750-850°C sıcaklık aralığında pişen porselen boyaları, sıvı altın yaldız ve bunların pişirimi için elektrikli fırınlar kullanılır.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın üretim süreci hakkında bize biraz bilgi verebilir misiniz?
Hammadde bölümünde çamur kuyularında reçetemize göre hazırlanan ve belirli bir yoğunlukta olan porselen çamuru döküm atölyemizde, alçı model kalıplarında mevcut şeklini alır. Belirli bir süre kendi halinde kurumaya bırakılan, modelini almış çamur mamul, rötuş işlemleri yapıldıktan sonra ilk pişirim olan 900°C’lik bisküvi fırınına daha sonra da parlaklığını ve sertliğini aldığı 1375°C’lik sır pişirimi fırınına girer. Fırından çıkan ve kalitesi yapılan beyaz ürünlerimiz, dekor atölyesinde porselen boyaları ve altınla bezenerek elektrikli fırınlarda pişirilir. Dekor fırınından sonra her birinde el emeği olan eserlerimiz mağazalarımızda satışa sunulur.
Yıldız Porselen Fabrikası, sürdürülebilirlik ve çevresel sorumluluk konusunda ne tür adımlar atmaktadır?
Sürdürülebilirlik ve çevresel sorumlulukla ilgili fabrikamızda pişmiş porselen atıkları öğütülüp yüzde 5-10 oranında çamura karıştırılmaktadır. Ayrıca şekillendirme esnasında oluşan atıklar yüzde 50 oranında çamura tekrar karıştırılarak geri dönüşümü gerçekleştirilmektedir.
Fabrikanızın müşteri memnuniyeti konusundaki yaklaşımı nedir?
Mağazamızda ve kataloğumuzda sergilediğimiz ve satışa sunduğumuz ürünlerimizin, müşterilerimizin talepleri doğrultusunda, dilek, öneri veya şikâyetleri izlenerek çözüm sağlanır. Bunun yanında zamanla kullanımdan kaynaklı kırılan parçaları müşterilerimizin isteğine göre restore ederek veya yenisini yaparak teslim etmeye gayret gösteriyoruz.
Yıldız Porselen Fabrikası'nın gelecekteki hedefleri nelerdir?
Gelişen ve değişen dünya şartlarını göz önüne alarak Osmanlı mirası olan fabrikamızla, tarihi ve kültürel değerlerimizi gelecek nesillere aktarmaya devam edeceğiz. Türk çini ve porselen sanatını uluslararası ortamda en iyi biçimde tanıtmak istiyoruz.
Fabrikanızın ürünlerindeki tasarım unsurları hakkında bize biraz bilgi verebilir misiniz?
Yıldız Porselen kurulmadan önce porselen ihtiyacı Osmanlı sarayından ve mutfağından gelen talep doğrultusunda Avrupa’da üretiliyordu. Özel tasarım bu porselenlere “Türk Kabı adı”, verilmişti. Osmanlı mutfağına özel üretilen bu kaplar geleneksel Türk motifleri ile bezenmiştir. Günümüzdeki tasarımların da genelinde Osmanlı kültürünün ve tarzının ağırlıklı olduğunu söyleyebiliriz. Aşure güğümü, semaver takımı, sahanlıklar, kahve fincanları gibi modeller gelenek ve kültürümüzün bir parçası olarak porselen üretiminde yerini alır.
Yıldız Porselen Fabrikası, müşterilerine hangi tür özel siparişler veya hizmetler sunmaktadır?
Müşterilerimize geleneksel üretimimizin dışına çıkmadan çeşitli renk ve desenlerden oluşan ürün kataloğumuzla hizmet vermekteyiz.
Fabrikanın tarihi ve mirası bugüne kadar nasıl korundu ve gelecek nesillere aktarılmaya çalışılıyor?
İmparatorluk çatısı altında üretime başlayan ve devlet himayesinde günümüze kadar gelen Yıldız Porselen, kültürel mirasımızı ve tarihimizi yine devlet bünyesinde sürdürerek gelecek nesillere aktarmaya devam edecektir.
ALAADDİN ALADAĞ
